Lombok in de 19e eeuw
De wijk Lombok kreeg aan het einde van de 19e eeuw haar naam, naar aanleiding van een strafexpeditie van het het Nederlands-Indische gouvernement tegen de Balinezen op Lombok in 1894. Er is dan ook geen wijk in Arnhem zo Oranjegezind in haar straatnamen. Onder meer Alexander, Sophia, Anna Paulowna, Frederik Hendrik en Wilhelmina zijn in de Lombokse plattegrond vereeuwigd.
In de koopvoorwaarden van het terrein was vastgelegd dat aan de Oranjestraat alleen huizen van twee verdiepingen gebouwd mochten worden, dit was toen gebruikelijk om een doorgaande weg meer uitstraling te geven. Hier verrezen in 1895 elf boven- en elf benedenwoningen met elk twee kamers en een kleine slaapkamer.
Oorspronkelijk was het de bedoeling dat de wijk zou uitgroeien tot een ‘chique’ villawijk. Dit is nog te zien aan de prachtige panden die er nog steeds te bewonderen zijn, bijv. langs de Utrechtseweg en langs de Rijn richting Oosterbeek. Het ministerie van Justitie had echter andere plannen waardoor de bouw van de villawijk niet werd afgerond. Men besloot namelijk in 1880 om op de Wilhelminastraat een koepelgevangenis te bouwen. Tussen 1882 en 1886 werd die gevangenis gebouwd. Daarmee werd het gebied onaantrekkelijk als villawijk en verdween het animo van veel toekomstige villabewoners om zich in de wijk te vestigen. Later vond er de eerste sociale woningbouw van Nederland plaats.
Hieronder de kaart van Lombok zoals het in 1897 was.
Onderstaande foto uit 1890 laat zien hoeveel open ruimte er toen nog in de wijk was. Er werd toen wel al gevoetbald (zie doel rechts).
De eerste (pre-)sociale woningbouw van Nederland, d.w.z. vóór de Woningwet uit 1901, begon in Lombok aan het einde van de 19e eeuw. In 1892 koopt de filantropische Woningbouwvereniging Openbaar Belang (WOB) het drie hectare grote terrein in de hoek tussen het St. Elisabeths Gasthuis en de Utrechtsestraat van bouwvereniging Hulkestein. De aankoop is bedoeld voor de bouw van een wijk met arbeiderswoningen voor de enkele honderden arbeidersgezinnen die door de onteigening en sanering in de wijk Klarendal dakloos dreigden te worden. In 1894 betrekken de eerste bewoners de nieuwe woningen in de voor die tijd zeer ruim opgezette wijk. Eind 1896 zijn er al 132 panden gebouwd waar in totaal 602 personen (128 gezinnen) wonen.
Foto: Eerste wijkplan voor Lombok rond het Nassauplein, in de jaren 1890. Het badhuis is nog niet in dit plan opgenomen.
Tijdgeest
Ook in Arnhem kenmerkte het laatste deel van de negentiende eeuw zich door de industriële revolutie en een trek van het platteland naar de stad. Er was behoefte aan woningen voor mensen die naar de stad trokken. Woonruimte was schaars en duur. In Arnhem werden in die tijd veel krotten bewoond (bijvoorbeeld op Klarendal). De gemeentelijke overheid bemoeide zich daar niet mee, zolang het statige stadsbeeld van de villa’s maar niet verstoord werd. De vrije markt moest de rest maar oplossen.
Aan het einde van de 19e eeuw kwam daar echter verandering in. Het besef ontstond dat zelfs voor arbeiders goed moest worden gezorgd, omdat zij anders misschien wel in opstand komen zouden komen of besmettelijke ziekten zouden kunnen verspreiden. Al dan niet uit nobele motieven ontstonden er rond 1900 woningbouwverenigingen, die probeerden samen te werken met gemeenten. Het belangrijkste doel van deze verenigingen was het bouwen van goede woningen voor mensen die over weinig geld beschikten.
Sociale woningbouw
In deze periode werd de arbeiderswijk Oud Lombok (tussen de Oranjestraat en de Zwarteweg) gebouwd. De aanleg startte in 1893. De huizen werden gebouwd volgens een rechthoekig patroon dat van noord naar zuid en van west naar oost liep. Het waren vaak eenkamerwoningen met een zolder, waar eventueel op geslapen kon worden. Soms waren het iets grotere tweekamerwoningen. Op doorgaande wegen kwamen ook boven- en benedenwoningen, zoals op de Oranjestraat. Men sprak van A-, B- en C-woningen, met ieder hun eigen kenmerken.
De verschillende typen huizen zijn in bijvoorbeeld de Mauritsstraat, de Sophiastraat en de Nassaustraat nog goed herkenbaar. Opvallend zijn ook de brede straatprofielen. Er werd destijds rekening gehouden met openbaar groen, zoals plantsoentjes en bomen. Dat was voor die tijd zeer vooruitstrevend, want dat werd alleen in de meest welvarende wijken gedaan.
Wijkvoorzieningen
In die tijd ging men ervan uit dat een wijk grotendeels zelfvoorzienend moest zijn. Er kwamen dus scholen, een badhuis met wasserij, winkels, een bewaarschool en een politie- en brandweerpost. Maar de wijk was te klein om geheel zelfvoorzienend te zijn, zodat lang niet alle voorzieningen die men oorspronkelijk wilde bouwen ook daadwerkelijk zijn gerealiseerd. Toch zijn veel van de oorspronkelijke gebouwen nog steeds in de wijk aanwezig. Ze hebben echter bijna allemaal een ander gebruik gekregen dan waarvoor ze oorspronkelijk zijn gebouwd.
In de wijk worden verder vier winkelwoningen en een ‘water- en vuurneringzaakje’ (zie noot) gebouwd. Later worden daaraan nog een bewaarschool, naaischool, winkels, een kindertehuis, magazijn, werkplaats en een politiepost (met twee cellen) annex brandweerhuisje toegevoegd.
Foto: Bewaarschool anno 2008. Nu in gebruik als Buurthuis ’t Huukske.
Foto: Politiepost aan het Nassauplein anno 2007. De twee cellen bevinden zich aan de achterzijde, het zijn niet de geblindeerde ramen op de foto.
Foto: Het vroegere badhuis aan het Nassauplein anno 2005. Mannen links, vrouwen rechts.
Onder de indruk van de ontwikkelingen in de woningbouw in Engeland – we schrijven het jaar 1906 – gaf Openbaar Belang de architecten Welsing en Versteeg de opdracht voor het ontwerpen van twee paar proefwoningen (van het type ’twee-onder-een-kap’) die moesten voldoen aan de inmiddels strenger geworden eisen van de Woningwet. De woningen aan de Oranjestraat nummer 46 en 48, zijn duidelijk van Engelse signatuur en komen vermoedelijk van het tekenbord van architect Welsing.
Foto: Proefwoningen Engelse stijl
Noot:
Een water- en vuurneringzaak was een winkel waar men heet water kon kopen dat op een vuur was opgewarmd. Ook waren er gloeiende kolen verkrijgbaar; die kocht men om de eigen kolenkachel aan te maken of om een stoof mee te vullen.
